Lea Ypi – Socialistja morale

Filozofja shqiptaro-britanike Lea Ypi është një nga yjet e reja të mendimit të majtë në Evropë. Ajo tani ka mbajtur një seri leksionesh në Berlin, që lidhin Kantin dhe Marksin.

Vështirë se ndonjë përvojë është aq formuese sa ajo e rënies së botës në të cilën jetojmë. Shumica e gjermanolindorëve më të vjetër e dinë këtë, shumica e gjermanoperëndimorëve jo, dhe një pjesë e moskuptimit me të cilin Ossis dhe Wessis ende duken edhe sot e kësaj dite, mund të ketë të bëjë me atë se sa e vështirë është ta shprehësh këtë përvojë me fjalë.

Fakti që filozofja shqiptaro-britanike, Lea Ypi, 44 vjeç, është një nga mendimtaret më interesante evropiane, mund të ketë të bëjë me faktin se bota e saj është shembur dy herë. Sistemi komunist në Shqipëri u shemb dhe përsëri në vitin 1997, kur familja e saj humbi pasurinë, sepse një pjesë e madhe e popullsisë shqiptare kishte hyrë në një skemë piramidale financiare, që u shpërbë pas disa muajsh dhe mori shoqërinë me vete.

Ky dështim i dyfishtë i socializmit dhe kapitalizmit dhe çfarë mund të mësohet prej tij për momentin – kjo është arsyeja pse mendimi i saj rrotullohet. Ypi është profesoreshë në universitetin prestigjioz London School of Economics.

Mbi Evropën dhe idetë e saja, ajo pati edhe një diskutim me kancelarin gjerman, Olaf Scholz.

Kur qindra njerëz shkuan në “Leksionet e Walter Benjamin” në Haus der Kulturen der Welt të Berlinit më 19 qershor, për të dëgjuar idetë e Ypit mbi “socializmin moral”, një gjë është e jashtëzakonshme: në të njëjtën kohë, ekipi kombëtar gjerman luante kundër Hungarisë, dhe kilometrat e tifozëve ishin vetëm disa metra larg.

Në të kaluarën, çështja e madhe ishte “socializëm apo barbarizëm”, tani është “futboll apo socializëm”, bën shaka Rahel Jaeggi, një profesore e filozofisë në Universitetin Humboldt të Berlinit. Por kur ajo thotë se është e lumtur për numrin e njerëzve që kanë zgjedhur socializmin, kjo është vetëm gjysma e së vërtetës.

Njerëzit janë sigurisht atje kryesisht për shkak të Ypit – megjithëse shumica e audiencës janë aq të rinj sa nuk kishin lindur ende në kohën e Bashkimit Sovjetik, kur ky i fundit u shemb.

Ajo lektoi aty për tre ditë me radhë, duke përfshirë edhe këtë të premte. Ypi është një yll. Karizmatike, e humorit, e veshur mirë, plot shpirt të mprehtë. Ajo nuk është shakatare dhe anarkiste si kolegu i saj Slavoj Zizek dhe as komisar politik si kryeshefi i rreptë i filozofisë së majtë Alain Badiou.

Dhe në fakt, ajo gjithashtu bën një pyetje të mirë që në fillim. Në vendet e ish-Bllokut Lindor, thotë ajo, ideja e socializmit ka vdekur, e dërrmuar nga përvoja historike. Në Perëndim, ekziston ende një e majtë dhe bashkë me të ideja e socializmit – por ka pak interes për atë që shkoi keq në Lindje.

Së bashku, kjo çon në një botë, në të cilën alternativa ndaj liberalizmit mbizotërues mund të gjendet mbi të gjitha në të djathtë. Si në Lindje ashtu edhe në Perëndim. Si mund të ndryshohej kjo?

Një fëmijëri në karrocën e gomarit socializëm

“Të Lirë”, quhet libri me të cilin Ypi u bë e njohur dy vite më parë, ishte një sukses ndërkombëtar surprizë.

Një libër kujtimesh ku Ypi tregon për fëmijërinë e saj në Shqipërinë socialiste, një vend që ishte tmerri i fundit i vërtetë i socializmit real në vitet 1980, klaustrofobik, i varfër dhe i vetmuar. Shqipëria ishte vulosur jo vetëm kundër Perëndimit armiqësor, por edhe kundër Lindjes armiqësore.

Rezultati ishte një socializëm paranojak me karroca gomari. “Të Lirë” tregon se si një fëmijë shumë i talentuar, i ndjeshëm, lëviz në këtë botë, me rregullat e tija të veçanta gjuhësore, që sigurisht ishin rregulla të gënjeshtrës – veçanërisht për familjen e Ypit, dikur pjesë e borgjezisë së pasur, e cila u shpronësua dhe u persekutua.

Ajo që prindërit e Ypit i thanë vajzës së tyre për ta mbrojtur atë, megjithatë, ishte asgjë. Shqipëria ishte një vend ku përvoja më e keqe e fëmijërisë është një mosmarrëveshje për një kanaçe bosh Coca-Cola, që kishte shpërthyer mes familjes së saj dhe fqinjëve.

Këto doza, që kishin lënë pas turistët e paktë në Tiranë, ishin shumë të kërkuara. E ëma e Ypit rrëmben njërën dhe e vendos në dhomën e ndenjes si bizhuteri, derisa të zhduket dhe të shfaqet sërish me fqinjët, zyrtarë partiakë me lidhje të mira me pushtetin.

Kjo botë u shemb në vitin 1990. Dhe aq tërësisht saqë për një moment termat dhe gjërat që tregojnë e humbasin lidhjen. Gjithçka duket e hapur.

Pasi prindërit e Ypit kanë humbur punën, ata heqin qafe veten përsëri, familja rehabilitohet, nëna e tyre bëhet anëtare themeluese e një partie opozitare liberale, skeptike ndaj shtetit, babai i tyre menaxher, së fundmi në portin e Durrësit pranë kryeqytetit Tiranë.

Por një ngjarje përmbys gjithçka: mashtrimi gjigant i topave të borës. Kapitalizmi, i cili sapo ka zëvendësuar socializmin, po ha vetveten. Ka trazira të ngjashme me luftën civile, plaçkitje. Kur kjo mbaron, Ypit i mbarojnë edhe ditët e shkollës. Ajo shkon në Itali për të studiuar filozofi. Jo më pak sepse ajo dëshiron të dijë nëse ka ndonjë gjë që mund ta mbajë të bashkuar këtë botë të lëkundur.

Ndoshta një “socializëm moral”?

Mes Marx-it dhe Kantit

Duhet të luftosh pak për të kuptuar se ku dëshiron të shkojë Ypi me këto terma.

Ato kanë aq pak lidhje me socializmin real ekzistues të Bllokut të humbur Lindor, sa kanë të bëjnë me moralizmin e shumë diskurseve të jetesës së krahut të majtë.

Ypi merret me më shumë baza: çështja se si të formulohet një alternativë ndaj kapitalizmit liberal pa u fokusuar aq shumë tek shteti. E majta e ka bërë këtë gabim që në vitet 1990, kur u largua nga internacionalizmi pas përfundimit të Bashkimit Sovjetik, për t’u përqëndruar në reformat kombëtare. Jo pa sukses, siç mund të shtohet, të paktën në shoqëritë civile – në disa vende perëndimore tani ekziston e drejta ligjore për të zgjedhur gjininë. Shumë më tepër liri individuale vështirë se mund të imagjinohet.

Ypi mendon se kjo nuk mjafton. Duke pasur parasysh pabarazitë e pasurisë që po bëhen gjithnjë e më serioze – si brenda shoqërive perëndimore ashtu edhe midis veriut të pasur dhe jugut të varfër – nevojiten alternativa më themelore. Dhe këto duhet të shkojnë përtej kufijve të vendit të vet, në mënyrë që shanset e jetës së një personi të mos varen aq shumë nga vendi ku ai ose ajo ka lindur.

Si filozofe, Lea Ypi mbledh idetë për këtë alternativë në dy klasikë: Immanuel Kant dhe Karl Marx. Në filozofinë morale të iluminizmit dhe në drejtësinë e revolucionarit. Të dy mendimtarët, sipas Ypit, kishin besuar në përparimin në mënyrën e tyre – por pa parashikuar se çfarë pasojash katastrofike mund të kishte ky besim: Shfrytëzimi i njeriut dhe i natyrës nën kapitalizëm mund të gjurmohet tek ai, si dhe besimi bolshevik se kushdo që e di rrugën për në parajsën komuniste nuk ka nevojë të marrë parasysh.

Një “socializëm moral” duhet ta bëjë atë ndryshe, të zhvillojë shpresa të reja – dhe në të njëjtën kohë të nxjerrë mësime nga revolucionet e së kaluarës.

Por a është e mundur kjo? A është vërtetë kaq e lehtë të eliminohen përparimet teknologjike dhe sociale që njerëzimi ka bërë gjatë tridhjetë viteve të fundit? A është me të vërtetë kapitalizmi i pareformueshëm?

Përpjekja për të kombinuar impulsin universalist të Kantit me besimin e Karl Marx-it në progres është gjithmonë një ide e mirë: Iluminizmi, për të cilin qëndron Kanti, me luftën për emancipim, që lidhet me Marx-in.

Por a është fituar vërtet kaq shumë për sot?

Përpjekja e Ypit për të ekspozuar traditat e varrosura të të menduarit të majtë është gjithashtu e nderuar. E njëjta gjë vlen edhe për idetë e socialdemokratëve të fundit të shekullit të XIX-të, domethënë për atë epokë para shfaqjes së bolshevikëve, thyerjes së lëvizjes punëtore që rezultoi dhe terrorit që pasoi.

Kur vetëbesimi i kësaj lëvizjeje vinte nga kultura dhe forca e saj, kishte pak shpresë për shtetin.

Një e majtë skeptike ndaj shtetit

Megjithatë, është e vështirë të imagjinohet një e majtë e re pa marrë parasysh ndryshimet klimatike.

Lëvizja e punës ishte fëmija i epokës fosile. Pavarësisht nga të gjitha mosmarrëveshjet për rrugën e drejtë drejt së ardhmes, nuk kishte asnjë dyshim se kishte burime të mjaftueshme natyrore. Nuk është më kështu. Se si mund të kombinohen mungesa dhe liria është një pyetje e hapur. Nuk do të përgjigjet duke pasur parasysh të kaluarën.

Ypi ka të bëjë me bërjen e fortë të një bërthame skeptike shtetërore të së majtës. E gjen në epokën para Luftës së Parë Botërore ose më vonë në mesin e disidentëve të Bllokut Lindor – por ekzistonte edhe në lëvizjen alternative perëndimore të viteve 1970 dhe 1980, në të cilën njeriu ishte krenar për distancën e tij nga shteti dhe larg. larg gëzimit rregullator të partive të gjelbërta të sotme.

Problemi i vetëm është: Ku ka sot një lëvizje të majtë?

Pavarësisht nëse jetët e njerëzve me ngjyrë kanë rëndësi apo të premtet për të ardhmen – ai artikulohet përsëri dhe përsëri si siklet i fortë dhe i fuqishëm i krahut të majtë, por po aq shpejt sa vjen, ai gjithashtu zhytet përsëri në vetvete. Aktivistët pro Palestinës nuk do të jenë ndryshe.

Kanë kaluar më shumë se tridhjetë vjet që nga rënia e murit. Ndryshe nga sa kishte dëshiruar në Perëndim, Lindja nuk është zhdukur, nuk është ngritur në Perëndim. Jo në Gjermani dhe jo në pjesën tjetër të Evropës.

Vitet e fundit autorë si historiania Katja Hoyer kanë lënë përshtypjen se ata që duan të kuptojnë Lindjen duhet të tregojnë më shumë mirëkuptim. Nuk ishte e gjitha keq.

Lea Ypi thotë të kundërtën: asgjë nga socializmi i vjetër nuk mund të shpëtohet. Nga një aspekt, ndoshta, kolapsi i tij ka treguar se një botë tjetër është e mundur.

Kjo përvojë mund të merret në Perëndim.

Marrë nga Der Spiegel, përshtatur për Albanian Post

Shkarkimi dhe publikimi i teksteve nga Albanian Post nuk lejohet pa përmendur burimin. Faleminderit për respektimin e etikës së profesionit të gazetarit.